02/07/2025
Chia sẻ
Từ khóa: Quy luật mâu thuẫn; Tăng trưởng kinh tế; Bảo vệ môi trường; Phát triển bền vững
Trong bối cảnh toàn cầu hóa và hiện đại hóa ngày càng sâu rộng, mối quan hệ giữa tăng trưởng kinh tế và bảo vệ môi trường đang trở thành một bài toán then chốt trong hành trình phát triển bền vững của Việt Nam. Đây cũng là chủ đề chính trong nghiên cứu của nhóm sinh viên Đại học Kinh tế Thành phố Hồ Chí Minh (UEH) với đề tài: “Mối quan hệ biện chứng giữa tăng trưởng kinh tế và bảo vệ môi trường: Một số vấn đề đặt ra đối với phát triển bền vững ở Việt Nam hiện nay” - tập trung làm sáng tỏ những mâu thuẫn cốt lõi trong tiến trình phát triển hiện nay, đồng thời đề xuất các giải pháp khả thi nhằm thúc đẩy phát triển bền vững, góp phần hình thành thế hệ công dân Việt Nam có trách nhiệm, chủ động và tích cực trong sự nghiệp phát triển chung của quốc gia và nhà trường.
Tăng trưởng kinh tế và những hệ lụy môi trường
Tăng trưởng kinh tế – được đo lường bằng sự gia tăng GDP – là động lực giúp cải thiện đời sống, giảm thất nghiệp và thúc đẩy phúc lợi xã hội. Tuy nhiên, ở Việt Nam, mô hình tăng trưởng chủ yếu dựa vào khai thác tài nguyên, công nghiệp chế biến và xuất khẩu đã gây sức ép lớn lên môi trường: từ ô nhiễm không khí, nước đến suy giảm tài nguyên thiên nhiên và biến đổi khí hậu.
Bảo vệ môi trường - trụ cột không thể thiếu cho tương lai bền vững
Bảo vệ môi trường bao gồm những hoạt động nhằm duy trì, cải thiện chất lượng môi trường tự nhiên, giảm thiểu, ngăn chặn phát sinh ô nhiễm, và bảo tồn đa dạng sinh học. Tại Việt Nam, Luật Bảo vệ Môi trường 2020 và Chiến lược Tăng trưởng Xanh 2021-2030 nhấn mạnh việc quản lý chất thải, giảm phát thải khí nhà kính, và thúc đẩy năng lượng tái tạo. Tuy nhiên, việc thực thi còn hạn chế do thiếu nguồn lực và nhận thức cộng đồng chưa thực sự cao.
Tính mâu thuẫn giữa tăng trưởng kinh tế và bảo vệ môi trường
Trong quá trình phát triển kinh tế – xã hội, việc thống nhất giữa tăng trưởng kinh tế và bảo vệ môi trường là yếu tố then chốt hướng đến phát triển bền vững. Dưới góc nhìn của quy luật mâu thuẫn trong triết học Mác – Lênin, mối quan hệ giữa hai yếu tố này thể hiện rõ tính phụ thuộc và chuyển hóa lẫn nhau: tăng trưởng kinh tế tạo điều kiện về nguồn lực để đầu tư vào bảo vệ môi trường, trong khi môi trường được gìn giữ tốt lại là nền tảng cho tăng trưởng ổn định và lâu dài.
Tuy nhiên, giữa hai yếu tố này cũng tồn tại mặt đối lập của quy luật. Tăng trưởng kinh tế thường đòi hỏi khai thác tài nguyên và mở rộng sản xuất, trong khi bảo vệ môi trường yêu cầu kiểm soát khai thác và giảm thiểu ô nhiễm. Mâu thuẫn này, nếu được nhận diện và điều hòa đúng đắn, sẽ trở thành động lực nội tại thúc đẩy phát triển.
Nguồn: (Ngọc Hân, 2023) https://tinyurl.com/ym8n2yxz
Phát triển bền vững đòi hỏi phải chú trọng xây dựng mô hình phát triển kinh tế bền vững, đồng thời bảo đảm tính đến và thực hiện hiệu quả các biện pháp bảo vệ môi trường, sử dụng tài nguyên thiên nhiên. Đạt được sự phát triển bền vững đòi hỏi sự tham gia và đóng góp của tất cả các bên liên quan, bao gồm chính phủ, doanh nghiệp, cộng đồng và xã hội dân sự. Sự hài hòa và tương tác tích cực giữa các bên này là yếu tố quan trọng để đạt được các mục tiêu phát triển bền vững của đất nước.
Các khó khăn để đạt đến mục tiêu Phát triển bền vững hiện hữu một cách rõ ràng tại các đô thị lớn, đặc biệt ở Thành phố Hồ Chí Minh, nơi Đại học Kinh tế Thành phố Hồ Chí Minh tọa lạc, khi sứ mệnh Green Campus của trường liên tục đối mặt với những yêu cầu đầy thách thức về môi trường như quản lý rác thải, tiêu thụ năng lượng đến việc duy trì không gian xanh.
Nguồn: (baochinhphu.vn, 2019) https://tinyurl.com/yvbuaswb
Nền tảng nghiên cứu
Nghiên cứu này dựa trên quy luật mâu thuẫn – nguyên lý cốt lõi của triết học Mác-Lênin, chỉ sự thống nhất và đấu tranh giữa các mặt đối lập trong mọi sự vật, hiện tượng (Khoa Lý luận Chính trị, UEH, 2022). Theo Engels, mâu thuẫn nội tại là động lực thúc đẩy sự vận động và phát triển, với nhân tố sản sinh ra mâu thuẫn biện chứng là các mặt đối lập, các bộ phận, các thuộc tính, v.v. thường biến đổi trái chiều nhau nhưng cùng tồn tại khách quan trong mọi sự vật, hiện tượng trong tự nhiên, xã hội và tư duy.
Nhóm cũng kết hợp phân tích lý thuyết và thực tiễn, sử dụng các phương pháp: (1) phân tích tài liệu để làm rõ khái niệm và chính sách; (2) phân tích số liệu thống kê từ Tổng cục Thống kê và Bộ Tài nguyên Môi trường; (3) so sánh thực trạng tại Việt Nam với các quốc gia khác (như Hàn Quốc, EU) về thị trường carbon và công nghệ xanh. Mô hình đề xuất tập trung vào ba yếu tố: thống nhất (tăng trưởng kinh tế cần môi trường ổn định), đấu tranh (khai thác kinh tế gây ô nhiễm môi trường), và chuyển hóa (chính sách và công nghệ xanh giúp giải quyết mâu thuẫn).
Kết quả nghiên cứu
Bài nghiên cứu đã chỉ rằng mối quan hệ giữa tăng trưởng kinh tế và bảo vệ môi trường không chỉ đơn giản là cạnh tranh hoặc mâu thuẫn mà trong thực tế, chúng tương tác một cách phức tạp và cần sự cân nhắc đa chiều. Mô hình phát triển truyền thống dựa trên hoạt động tiêu thụ tài nguyên không kiểm soát và phát thải môi trường sẽ không thể tiếp tục tồn tại để tiến xa đến bền vững. Khai thác kém hiệu quả tài nguyên tự nhiên, ô nhiễm môi trường, biến đổi khí hậu và phát triển kinh tế và xã hội không có sự cân bằng được xác định các yếu tố gây ảnh hưởng tiêu cực đến sự nghiệp phát triển bền vững. Tuy nhiên, nhóm tác giả nhận thấy rằng luôn tồn tại các cơ hội và giải pháp để có thể được áp dụng tạo ra một mô hình phát triển mới, tốt hơn, hướng đến các mục tiêu trên.
Vận dụng quy luật mâu thuẫn, chúng ta có thể nhìn nhận rõ hơn mối quan hệ không cân đối giữa tăng trưởng kinh tế và bảo vệ môi trường. Và bằng cách đối mặt với những mâu thuẫn này, nước ta có thể tạo ra các chính sách và biện pháp thiết thực nhằm thúc đẩy tăng trưởng kinh tế mà không gây hại cho môi trường. Điều này đòi hỏi sự hợp tác chặt chẽ giữa các cơ quan chính phủ, doanh nghiệp, cộng đồng và các tổ chức xã hội.
Nhìn chung, sự phát triển bền vững của Việt Nam không chỉ dựa vào khả năng tăng trưởng kinh tế, mà còn phải đảm bảo rằng môi trường tự nhiên được bảo vệ và duy trì. Chúng ta cần xây dựng một mô hình phát triển hài hòa, đồng thời đẩy mạnh tinh thần hợp tác và nhận thức về vai trò quan trọng của bảo vệ môi trường trong việc đảm bảo tương lai bền vững cho thế hệ tiếp theo.
Hàm ý chính sách
Dưới góc độ hàm ý chính sách, nghiên cứu đề xuất một số giải pháp trọng yếu ở cả cấp quản lý nhà nước và cấp cơ sở, nhằm thúc đẩy phát triển bền vững và bảo vệ môi trường hiệu quả.
Trước hết, đối với các cấp chính phủ, cần khẩn trương ban hành và điều chỉnh hệ thống chính sách, pháp luật để ứng phó với những thách thức môi trường do tốc độ đô thị hóa nhanh chóng tại Việt Nam. Bên cạnh đó, việc tăng cường đầu tư vào giáo dục và đào tạo theo định hướng bền vững là hết sức cần thiết, đặc biệt chú trọng phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao trong lĩnh vực khoa học công nghệ gắn liền với công tác bảo vệ môi trường. Song song với đó, cần liên tục đổi mới phương pháp đào tạo, tạo lập môi trường học tập sáng tạo, khuyến khích thực hành và ứng dụng thực tiễn, góp phần nâng cao năng lực toàn diện cho người học. Ngoài ra, việc đẩy mạnh công tác giáo dục môi trường trong trường học và cộng đồng nhằm nâng cao nhận thức về vai trò của bảo vệ môi trường đối với sự phát triển bền vững là một yêu cầu cấp thiết.
Đối với mô hình UEH Green Campus, nhóm nghiên cứu đề xuất các giải pháp cụ thể để xây dựng một môi trường học đường thân thiện và phát triển bền vững. Trước hết, cần triển khai hiệu quả các hoạt động quản lý rác thải, bao gồm việc thiết lập hệ thống thu gom, vận chuyển và xử lý rác thải khoa học, đồng thời khuyến khích phân loại rác tại nguồn thông qua việc bố trí thùng rác chuyên dụng cho từng loại rác như rác hữu cơ, tái chế và không tái chế. Việc tổ chức các chương trình giáo dục, chiến dịch nâng cao nhận thức về tái chế và giảm thiểu rác thải cần được đẩy mạnh, kết hợp với các hoạt động hỗ trợ tái sử dụng và tái chế nguyên liệu nhằm giảm thiểu lượng rác thải cuối cùng ra môi trường. Bên cạnh đó, tiêu thụ năng lượng hiệu quả và ứng dụng các nguồn năng lượng tái tạo như năng lượng mặt trời và năng lượng gió là những giải pháp quan trọng giúp giảm thiểu khí thải nhà kính và tiết kiệm chi phí vận hành. Việc sử dụng thiết bị điện tiết kiệm năng lượng, đèn LED và các hệ thống điều hòa hiệu suất cao cần được triển khai đồng bộ trong các tòa nhà và khuôn viên trường. Cuối cùng, việc duy trì và phát triển không gian xanh trong khuôn viên UEH đóng vai trò thiết yếu trong việc cải thiện chất lượng không khí, tạo môi trường học tập và làm việc trong lành, đồng thời giúp giảm căng thẳng và nâng cao trải nghiệm học tập cho sinh viên và giảng viên. Các không gian ngoài trời xanh mát cần được thiết kế hợp lý nhằm tạo điều kiện thuận lợi cho học tập, sinh hoạt và nghỉ ngơi, góp phần xây dựng môi trường đại học bền vững và thân thiện với thiên nhiên.
Những giải pháp này không chỉ giúp UEH Green Campus trở thành một môi trường học tập bền vững và thân thiện với môi trường mà còn góp phần vào việc giáo dục và nâng cao nhận thức của sinh viên về bảo vệ môi trường.
Bài nghiên cứu đã gián tiếp đóng góp cho SDG 8, 11 và 13. Xem bài viết ‘’Vận dụng quy luật mâu thuẫn trong việc giải quyết mối quan hệ giữa tăng trưởng kinh tế với bảo vệ môi trường hướng tới sự phát triển bền vững của Việt Nam hiện nay’’ TẠI ĐÂY.
Nhóm tác giả: Nguyễn Ngọc Tường Vy, Trịnh Ngọc Minh Châu - Đại học Kinh tế Thành phố Hồ Chí Minh.
Đây là bài viết nằm trong chuỗi bài Cộng đồng nghiên cứu xanh với thông điệp “Research Contribution for UEH Living Lab Green Campus”, UEH trân trọng kính mời cộng đồng cùng đón xem bản tin Cộng đồng nghiên cứu xanh tiếp theo.
*Nhằm tạo điều kiện tối đa để phát triển “Cộng đồng nhà nghiên cứu xanh UEH”, các thành viên trong cộng đồng sẽ được tham dự lớp phương pháp nghiên cứu khoa học liên quan đến chủ đề Living lab, Green Campus. Bên cạnh đó, khi sản phẩm đạt tiêu chuẩn, nhóm nghiên cứu sẽ nhận được Giấy chứng nhận của Ban Đề án Đại học bền vững UEH và kinh phí hỗ trợ đối với một đề tài đạt tiêu chuẩn.
Thông tin thêm:
SDG 8 – Công việc tốt và tăng trưởng kinh tế nhằm thúc đẩy tăng trưởng kinh tế bao trùm và bền vững, việc làm đầy đủ và năng suất, cũng như đảm bảo điều kiện làm việc công bằng cho tất cả mọi người. Mục tiêu này khuyến khích đổi mới, khởi nghiệp và giảm thất nghiệp, đồng thời bảo vệ quyền lợi người lao động trong nền kinh tế toàn cầu hóa.
SDG 11 – Thành phố và Cộng đồng bền vững nhằm mục tiêu xây dựng các khu đô thị và cộng đồng có khả năng chống chịu, an toàn, và phát triển bền vững, thông qua việc cải thiện chất lượng môi trường sống, quản lý rác thải hiệu quả và đảm bảo tiếp cận các dịch vụ cơ bản cho mọi người dân. Một thành phố bền vững không chỉ quan tâm đến cơ sở hạ tầng vật chất mà còn bao gồm cả nhận thức và hành vi của cư dân trong việc bảo vệ môi trường sống chung.
SDG 13 – Ứng phó với biến đổi khí hậu kêu gọi hành động khẩn cấp để chống lại biến đổi khí hậu và những tác động tiêu cực của nó, thông qua việc giảm phát thải khí nhà kính, nâng cao khả năng thích ứng và tăng cường nhận thức cộng đồng. Mục tiêu này không chỉ bao gồm các chính sách cấp quốc gia mà còn đòi hỏi sự thay đổi từ hành vi cá nhân và cộng đồng trong đời sống hàng ngày, đặc biệt là ở những lĩnh vực có liên quan trực tiếp đến phát sinh và xử lý chất thải.
Tin, ảnh: Dự án UEH Green Campus, Đoàn Thanh niên - Hội sinh viên UEH, Ban Truyền thông và Phát triển đối tác UEH
Giọng đọc: Thanh Kiều
