[Podcast] Ứng dụng Trí tuệ Nhân tạo (AI) hướng tới lối sống xanh: Bằng chứng từ việc triển khai ứng dụng di động trong phân loại rác tại nguồn ở Thành phố Hồ Chí Minh

Từ khóa: Phân loại rác, phân loại rác tại nguồn, ứng dụng di động, trí tuệ nhân tạo, Thành phố Hồ Chí Minh

Giữa guồng quay của thành phố, nơi mỗi ngày có hàng nghìn tấn rác được thải ra, có những chiếc thùng rác thông minh âm thầm làm nhiệm vụ của mình — không chỉ chứa rác, mà còn “hiểu” rác. Một cú chụp ảnh, vài giây xử lý, và người dùng biết ngay chiếc vỏ hộp sữa nên nằm ở đâu. Câu chuyện tưởng như viễn tưởng ấy đang dần trở thành hiện thực nhờ sự góp mặt của trí tuệ nhân tạo (AI). Và Thành phố Hồ Chí Minh, với nhịp sống sôi động cùng bài toán rác thải cấp bách, chính là nơi thử nghiệm cho hành trình xanh hóa ấy.

Phân loại rác tại nguồn là một trong những bước quan trọng để quản lý rác thải hiệu quả, đặc biệt trong bối cảnh đô thị như Thành phố Hồ Chí Minh, nơi lượng rác sinh hoạt ngày một gia tăng. Tuy nhiên, người dân vẫn gặp khó khăn trong việc thực hiện hành vi này do thiếu kiến thức, thiếu động lực và cảm thấy việc phân loại rác quá phức tạp. Sự phát triển của công nghệ AI và các ứng dụng di động mang lại cơ hội mới để hỗ trợ, hướng dẫn và khuyến khích hành vi phân loại rác. Chính vì thế, nhóm nghiên cứu sinh viên của Đại học Kinh tế Thành phố Hồ Chí Minh (UEH) đã thực hiện nghiên cứu “Ứng dụng Trí tuệ Nhân tạo (AI) hướng tới lối sống xanh: Bằng chứng từ việc triển khai ứng dụng di động trong phân loại rác tại nguồn ở Thành phố Hồ Chí Minh” nhằm tìm hiểu cách thức AI có thể góp phần xây dựng lối sống xanh thông qua việc ứng dụng vào công tác phân loại rác tại nguồn.

AI và ứng dụng di động trong quản lý rác thải

Trong những năm gần đây, trí tuệ nhân tạo (AI) đã và đang trở thành công nghệ cốt lõi thúc đẩy quá trình chuyển đổi xanh trong môi trường đô thị. AI được hiểu là khả năng của hệ thống máy tính mô phỏng tư duy con người – từ phân tích dữ liệu đến học hỏi và đưa ra quyết định – và đã được ứng dụng rộng rãi trong nhiều lĩnh vực nhằm hướng tới phát triển bền vững. Đặc biệt, trong quản lý rác thải, AI không chỉ hỗ trợ tự động hóa mà còn góp phần định hình lại hành vi tiêu dùng của con người.

Khi được tích hợp vào các ứng dụng di động – nền tảng tương tác phổ biến trong đời sống đô thị – AI trở thành cầu nối trực tiếp giữa công nghệ và người dùng cuối. Những ứng dụng di động có sử dụng AI trong nhận diện rác thải giúp người dùng dễ dàng phân biệt loại rác, đưa ra khuyến nghị phân loại đúng cách, và đồng thời theo dõi thói quen của chính họ. Cách tiếp cận này không chỉ làm tăng tính thuận tiện mà còn giảm thiểu rào cản nhận thức – hai yếu tố quan trọng dẫn đến hành vi phân loại rác tại nguồn.

Để lý giải tác động của công nghệ này đến hành vi người dùng, nghiên cứu này vận dụng Mô hình Chấp nhận Công nghệ (Technology Acceptance Model – TAM) do Davis và cộng sự phát triển (1989). Mô hình này cho rằng, hai yếu tố chính quyết định việc chấp nhận công nghệ là tính hữu ích cảm nhận (Perceived Usefulness) và mức độ dễ sử dụng cảm nhận (Perceived Ease of Use). Theo Davis et al. (1989), khi người dùng tin rằng một hệ thống sẽ giúp họ cải thiện hiệu quả công việc, và việc sử dụng hệ thống đó là dễ dàng, họ sẽ hình thành thái độ tích cực và gia tăng ý định sử dụng trong tương lai.

Mở rộng từ nền tảng này, nghiên cứu còn kết hợp thêm các yếu tố từ Lý thuyết Hành vi có Kế hoạch (Theory of Planned Behavior – TPB), bao gồm thái độ, chuẩn mực xã hội và kiểm soát hành vi cảm nhận. Đây là những biến số được chứng minh có ảnh hưởng trực tiếp đến hành vi phân loại rác bền vững trong nhiều nghiên cứu trước (Ajzen, 1991). Chẳng hạn, Liu và Hsu (2022) đã áp dụng phiên bản mở rộng của TAM để kiểm định ý định sử dụng hệ thống tái chế thông minh tại Đài Loan, và chỉ ra rằng thái độ tích cực, cùng với ảnh hưởng từ môi trường xã hội, có vai trò then chốt trong việc định hình hành vi phân loại.

Như vậy, khi tích hợp AI vào ứng dụng di động, các yếu tố kỹ thuật và hành vi không còn tồn tại riêng lẻ mà tương tác chặt chẽ để tạo thành một hệ sinh thái công nghệ xanh. Ứng dụng không chỉ là công cụ hỗ trợ, mà còn là phương tiện thay đổi nhận thức và thúc đẩy hành vi phân loại rác – một phần quan trọng trong lối sống xanh tại các đô thị đang phát triển như Thành phố Hồ Chí Minh.

Kết quả nghiên cứu

Từ hàng trăm phản hồi thu thập được, nhóm nghiên cứu đã tiến hành phân tích kỹ lưỡng và rút ra được bốn yếu tố chính ảnh hưởng đến quyết định sử dụng ứng dụng AI hỗ trợ phân loại rác tại nguồn. Trong số đó, yếu tố có tác động mạnh nhất là tính hữu ích cảm nhận – tức người dùng cảm thấy ứng dụng thật sự giúp họ tiết kiệm thời gian, công sức, và làm việc phân loại rác trở nên đơn giản hơn. Đây chính là chìa khóa tạo động lực để họ bắt đầu sử dụng công nghệ này.

Xếp thứ hai là mối quan tâm đến môi trường. Khi người dùng ý thức rõ về tác động của rác thải đến thiên nhiên, họ sẽ chủ động tìm giải pháp – và công nghệ chính là một công cụ hữu hiệu trong mắt họ. Tiếp theo là yếu tố thú vị trong trải nghiệm sử dụng. Một ứng dụng không chỉ cần hiệu quả, mà còn nên thân thiện, vui nhộn, dễ sử dụng – vì đôi khi, một chút cảm hứng cũng đủ để thay đổi thói quen. Cuối cùng, yếu tố dễ sử dụng cảm nhận – tuy là yếu tố có ảnh hưởng thấp nhất trong bốn yếu tố – vẫn đóng vai trò nền tảng. Bởi lẽ, dù ứng dụng có hữu ích đến đâu, nếu giao diện phức tạp, người dùng vẫn có thể bỏ cuộc.

Tất cả những yếu tố này không tồn tại riêng lẻ, mà gắn bó với nhau trong một hệ sinh thái hành vi – nơi công nghệ, nhận thức và trải nghiệm người dùng cùng nhau định hình quyết định sử dụng. Và khi đã hiểu được điều gì thúc đẩy người dùng hành động, câu hỏi tiếp theo là: chúng ta có thể làm gì để tăng cường động lực ấy? Đó cũng chính là lúc các hàm ý chính sách xuất hiện – như những gợi mở thiết thực để biến nghiên cứu thành hành động ngoài đời thực.

Hàm ý chính sách

Từ những phát hiện vừa nêu, điều rõ ràng là: nếu muốn người dân thực sự hành động, chúng ta không thể chỉ dừng lại ở công nghệ – mà còn cần chiến lược truyền thông và thiết kế trải nghiệm người dùng một cách thông minh.

Đầu tiên, yếu tố “quan tâm đến môi trường” là một động lực mạnh mẽ. Vì thế, các cơ quan quản lý và tổ chức giáo dục cần đẩy mạnh truyền thông về lợi ích của việc phân loại rác – không chỉ thông qua sách báo, truyền hình hay mạng xã hội, mà cả trong giáo trình học đường và hoạt động doanh nghiệp. Khi người dân, đặc biệt là thế hệ trẻ, hiểu được ý nghĩa thực sự đằng sau mỗi lần phân loại, hành vi sẽ bắt đầu thay đổi.

Thứ hai, yếu tố “dễ sử dụng” và “giao diện thân thiện” cần được đặt lên hàng đầu khi phát triển ứng dụng. Một thiết kế đơn giản, trực quan, kết hợp với khả năng nhận diện rác tốt hơn nhờ AI sẽ giúp người dùng không ngại thử và dễ dàng duy trì hành vi mới này trong cuộc sống thường nhật.

Và cuối cùng, yếu tố “thú vị” – nghe có vẻ nhỏ, nhưng lại có sức mạnh lớn. Khi người dùng thấy vui, thấy được khen thưởng, hoặc đơn giản là cảm thấy mình đang tham gia một trò chơi ý nghĩa – họ sẽ ở lại với ứng dụng lâu hơn. Việc tích hợp tính năng như bảng xếp hạng, phần thưởng ảo, hay theo dõi tiến độ cá nhân sẽ giúp biến hành vi phân loại rác từ nghĩa vụ thành niềm vui.

Nghiên cứu này không chỉ là câu chuyện về một ứng dụng công nghệ, mà là lời gợi mở cho một cách tiếp cận mới trong quản lý đô thị. Khi AI kết hợp với sự thấu hiểu con người, những hành vi xanh có thể lan tỏa một cách tự nhiên, bền vững. Và biết đâu, một ngày không xa, việc phân loại rác sẽ không còn là điều “nên làm”, mà là “muốn làm” – nhờ có sự hỗ trợ đắc lực từ những người bạn AI thông minh, thân thiện, và đầy cảm hứng trong chính chiếc điện thoại của bạn.

Bài nghiên cứu đã gián tiếp đóng góp cho SDG 11 - Thành phố và Cộng đồng Bền vững, SDG 12 - Tiêu dùng và Sản xuất có trách nhiệm và SDG13 - Ứng phó với biến đổi khí hậu. Xem toàn bộ bài nghiên cứu Ứng dụng Trí tuệ Nhân tạo (AI) hướng tới lối sống xanh: Bằng chứng từ việc triển khai ứng dụng di động trong phân loại rác tại nguồn ở Thành phố Hồ Chí Minh TẠI ĐÂY.

Nhóm tác giả: Nguyễn Kim Cường, Hồ Thị Trang Bạch, Lê Tuấn Kiệt, Trần Phương Mai, Trịnh Thị Thanh Huyền - Đại học Kinh tế Thành phố Hồ Chí Minh

Đây là bài viết nằm trong chuỗi bài Cộng đồng nghiên cứu xanh với thông điệp “Research Contribution for UEH Living Lab Green Campus”, UEH trân trọng kính mời cộng đồng cùng đón xem bản tin Cộng đồng nghiên cứu xanh tiếp theo.

*Nhằm tạo điều kiện tối đa để phát triển “Cộng đồng nhà nghiên cứu xanh UEH”, các thành viên trong cộng đồng sẽ được tham dự lớp phương pháp nghiên cứu khoa học liên quan đến chủ đề Living lab, Green Campus. Bên cạnh đó, khi sản phẩm đạt tiêu chuẩn, nhóm nghiên cứu sẽ nhận được Giấy chứng nhận của Ban Đề án Đại học bền vững UEH và kinh phí hỗ trợ đối với một đề tài đạt tiêu chuẩn.

Thông tin thêm:

SDG 11 – Thành phố và Cộng đồng bền vững nhằm mục tiêu xây dựng các khu đô thị và cộng đồng có khả năng chống chịu, an toàn, và phát triển bền vững, thông qua việc cải thiện chất lượng môi trường sống, quản lý rác thải hiệu quả và đảm bảo tiếp cận các dịch vụ cơ bản cho mọi người dân. Một thành phố bền vững không chỉ quan tâm đến cơ sở hạ tầng vật chất mà còn bao gồm cả nhận thức và hành vi của cư dân trong việc bảo vệ môi trường sống chung.

SDG 12 – Tiêu dùng và sản xuất có trách nhiệm tập trung vào việc bảo đảm các mô hình sản xuất và tiêu dùng bền vững, từ đó giảm áp lực lên tài nguyên thiên nhiên, giảm thiểu chất thải và ô nhiễm môi trường. Mục tiêu này nhấn mạnh tầm quan trọng của việc quản lý chất thải hiệu quả, sử dụng tài nguyên một cách tối ưu, và thúc đẩy sự thay đổi trong hành vi tiêu dùng của cá nhân và cộng đồng, đặc biệt là thông qua giáo dục và nhận thức.

SDG 13 – Ứng phó với biến đổi khí hậu kêu gọi hành động khẩn cấp để chống lại biến đổi khí hậu và những tác động tiêu cực của nó, thông qua việc giảm phát thải khí nhà kính, nâng cao khả năng thích ứng và tăng cường nhận thức cộng đồng. Mục tiêu này không chỉ bao gồm các chính sách cấp quốc gia mà còn đòi hỏi sự thay đổi từ hành vi cá nhân và cộng đồng trong đời sống hàng ngày, đặc biệt là ở những lĩnh vực có liên quan trực tiếp đến phát sinh và xử lý chất thải.

Tin, ảnh: Dự án UEH Green Campus, Ban Truyền thông và Phát triển đối tác UEH

Giọng đọc: Thanh Kiều